به گزارش مرکز خبر حوزه، نشست تخصصی «مدیریت بیت المال در صدر اسلام»، در مدرسه عالی فقه علمیه (حجتیه) قم، برگزار شد که در این مراسم حجت الاسلام والمسلمین دشتی و حجت الاسلام والمسلمین منتظری مقدم از کارشناسان تاریخ اسلام به بررسی این موضوع پرداختند.

حجت الاسلام والمسلمین دشتی در این مراسم با ذکر این مطلب که تقسیم بیت المال در اسلام دارای ویژگی های منحصر به فردی در تاریخ بوده است، اظهارداشت: شیوه تقسیم بیت المال با مدیریت پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) با توجه به حکومت ها و تمدن های معاصر و حتی بعد از آن بی نظیر بود.

وی افزود: اموالی که در صدر اسلام مورد توجه بود به اموال دولتی و عمومی تقسیم می شد که هم‌اکنون نیز این حکم بر اموال حکومت اسلامی جاری است؛ بر این مبنا اموال دولتی، اموالی است که در اختیار حاکم اسلامی است که حق دارد آنگونه که صلاح می داند از آنها بهره برداری کند و اموال عمومی که در اختیار مردم است و حق تصرف آن بر حاکم جایز نیست.

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین منتظری مقدم با اشاره به نوع تقسیم بیت المال و ابهامات تاریخی در برخی موارد تقسیم در کتب تاریخی در دسترس، اظهارداشت: منابع دقیقی در خصوص نحوه جمع آوری و تقسیم منابع بیت المال به خصوص در موارد خاص وجود ندارد و این ابهام در بسیاری از کتب تاریخی وجود دارد اما کلیات تقسیم کاملا مشخصو شیوه پیامبر(ص) نیز بر همگان روشن است.

وی گفت: یکی از شاخصه های اصلی تقسیم بیت المال، توسط پیامبر(ص) و امام علی(ع)، تقسیم فوری اموال بود که این تقسیم فوری با شیوه بالسویه صورت می گرفت و کل مردم را به نسبت مساوی شامل می شد؛ در مورد این‌که چرا این اموال به سرعت در بین مردم تقسیم می شد و تجمیع و انباشت سرمایه ای صورت نمی گرفت دلایل مهمی لحاظ شده است.

این کارشناس تاریخ اسلام با بیان این‌که در صدر اسلام توجیه مناسبی برای انباشت سرمایه های بیت المال وجود نداشت، خاطرنشان کرد: بسیط بودن حکومت اسلامی یکی از عوامل توجیه ناپذیر بودن انباشت بیت المال بود و دلایل دیگری از جمله جلوگیری از انباشت فساد آور بیت المال در حکومت های بعدی، رفع مشکلات محرومین در کمترین زمان و عدم برخورداری از تجهیزات کافی برای انباشت را نیز می توان در کنار این دلیل، آورد.

در ادامه این نشست علمی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دشتی، عدالت به تمام معنا را عنصر اصلی تقسیم بیت المال در شیوه نبوی و علوی ذکر کرد و گفت: در آن زمان اساسا معنای عدالت در تمدن های معاصر اسلامی، پیش و پس از آن مفهوم خاص خود را داشت و نظام نابرابر طبقاتی نیز به عدالت تعبیر می شد و بسیاری از پادشاهان به رغم تلاش در جهت تثبیت نظام ارباب و رعیتی و نظام طبقاتی، خود را عادل می خواندند اما معنای کامل عدالت در اسلام متجلی شد و همه مردم به حکم انسان بودن از حقوق مشترک برخوردار شدند و رنگ و نژاد و زبان و مقام و مال برای هیچ کسی نقطه برتری نبود.

وی ابراز داشت: حاکم اسلامی باید اموال عمومی و دولتی را به بهترین شکل ممکن و با رعایت اولویت محرومیت زدایی در کشور تقسیم کند و این مساله جزو جدایی ناپذیر از مدیریت حکومت اسلامی است؛ روزی پیامبر(ص) وارد مدینه شدند و به محض مشاهده وضعیت اسفبار فقرا و فرزندان آنها، زمینه های احیای موات اطراف مدینه را به آنها دادند و در این هنگام برخی از مردم مدینه به ایشان عرض کردند که اگر امکان دارد خانه های آنان را دورتر از خانه های ما قرار دهید که پیامبر (ص) فرمودند، من از میان شما مبعوث شدم تا عدالت و حکم خدا را در میان شما اجرا کنم و خداوند امتی را که در آن حق محرومان را محترم نمی شمارد، دوست ندارد.

حجت الاسلام والمسلمین منتظری مقدم، با اشاره به تغییر نظام پرداخت بیت المال مسلمین در زمان خلیفه دوم عنوان کرد: شیوه تقسیم نبوی و علوی، تقسیم «بالسویه» و عمومی بود ولی در دوران خلیفه دوم، این شیوه به شیوه «بالتفضیل» تغییر پیدا کرد که در این زمینه باید به مسایلی از جمله چرایی این تغییر، پیامدهای تغییر و شیوه حکومت در این نظام اقتصادی توجه کرد.

وی افزود: تغییر ساختار تقسیم بیت المال توسط عمرابن‌خطاب، موجب اشرافیت سازی و محرومیت سازی در جامعه اسلامی شد، به طوری که فاصله طبقاتی در این جامعه افزایش یافت و در آینده، انباشت سرمایه در اختیار یک طبقه خاص و برخی عوامل دیگر نظام پادشاهی معاویه قرار گرفت و به تبع آن حکومت های دیگر را وارد نظام سیاسی اسلام کرد؛ محرومیت زدایی عامل اصلی تقسیم بیت المال بود که خلیفه دوم آن را به تقسیم مشروط و با رعایت نسب و سبقت در اسلام و برخی عوامل دیگر کرد، این در حالی است که امیرالمومنین(ع) به دفعات از جمله نامه 53 نهج البلاغه (در عهد نامه مالک اشتر) و همچنین در نامه 67 به کارگزار خویش در مکه، کارکرد اصلی تقسیم بیت المال را رفع محرومیت ها و از بین بردن فاصله طبقاتی بین اغنیا و فقرا عنوان کرده اند.

این کارشناس تاریخ اسلام خاطرنشان کرد: خلیفه دوم، نظام دیوانی جدیدی را طراحی کرد که در آن پرداخت بیت المال با در نظرگرفتن مولفه هایی از جمله قرابت با رسول الله(ص) و سبقت در پذیرش اسلام انجام می شد که در این رابطه عباس عموی پیامبر(ص) با 25 هزار درهم بیشترین حقوق و افراد پایین دست جامعه با 200 درهم کمتر، حقوق را دریافت می کردند و افرادی که در جنگ بدر حضور داشتند 5 هزار درهم از بیت المال می گرفتند که این مساله در آینده پیامدهای اسفباری را به همراه داشت.

وی، لحاظ شدن شرط سبقت در دینداری و قرابت با پیامبر(ص) از سوی خلیفه دوم را موجب دگرگون شدن ساختار اقتصادی و سیاسی در جامعه اسلامی صدر اسلام دانست و گفت: آثار این تغییر ساختار اقتصادی، در تغییر ساختار سیاسی در زمان ظهور حکومت پادشاهی معاویه به خوبی رؤیت شد و حاکمان دیگر هر گونه صلاح می دانستند در بیت المال دخل و تصرف می کردند از جمله این‌که خلیفه دوم از بیت المال به بستگان خویش اهدا می کرد و با توجیه اینکه صله رحم می کند خود را از پاسخگویی حقیقی به یک سوال درست و بجا می رهانید.

وی افزود: دنیا زدگی اصحاب و یاران پیامبر(ع) یکی از آفات جدی این نظام بود که بسیاری از افراد صالح و با اخلاص زمان حکومت حضرت را به افرادی زیاده خواه و دنیا طلب تبدیل کرد که در آینده به یک طبقه خاص از سرمایه داران تبدیل شدند که بعدها در مقابل امیرالمومنین(ع) که این نظام را تغییر دادند و شیوه بالسویه و محرومیت زدایی را در پیش گرفتند نیز ایستادند زیرا در این مدت به این مال کلان عادت کرده بودند و نمی خواستند این شرایط خوب با یک حکم عادلانه از بین برود.

حجت الاسلام والمسلمین منتظری‌مقدم با بیان این که هیچ توجیهی برای این اقدام «عمر» ذکر نشده است، تصریح کرد: به نظر می رسد وی با ابتکار شخصی، دست به این کار زده است و در این راه با مخالفت هایی نیز روبه رو شد اما به این مخالفت ها توجهی نکرد.

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین دشتی شیوه تقسیم بالسویه را شیوه ای مدرن ذکر کرد و گفت: اموالی که در این تقسیم بندی به مردم اهدا می شد، از محل اموال و ممالکی بود که بعد از جنگ های صدر اسلام به حکومت اسلامی می رسید و در این زمینه نیز آیاتی از قرآن از جمله در سوره «انفال و حشر» نازل شد و تکلیف این اموال را مشخص کرد که این اموال باید در اختیار پیامبر قرار داشته باشد و ایشان این مال را بین مردم تقسیم کنند.

وی افزود: خداوند به پیامبر اکرم(ص) ولایت در این امور را اعطا کردند در واقع سیستم حکومت اسلامی را بر پایه ولایت فقیه بنا کرده اند که بعد از ایشان امام علی(ع) فقیه و عادل بودند؛ چرا که حفظ این نظام در حفظ اسلام اصیل حیاتی است.

حجت‌الاسلام والمسلمین دشتی اظهارداشت: بیت المال از نظر اسلام آب باریکه‌ای است که پس از رفع محرومیت به مردم اهدا می شود تا کمک خرجی در زندگی داشته باشند و به همین مناسبت برخی از افراد که احتیاجی به این مال نداشتند به نفع دیگران از برداشت آن خودداری می کردند؛ در بحث یارانه هایی که اکنون به مردم اعطا می شود نیز باید همین مساله را عنوان کرد که افرادی که از نظر مادی در شرایط خوبی هستند می توانند به نفع مردم از اخذ این پول صرف نظر کنند تا از این طریق افرادی که واجد شرایط تر هستند از این مال بهره مند شوند.